Có dùng hồi ký làm tài liệu nghiên cứu được không? Câu trả lời là: Không dùng thì biết dùng cái gì:)
Thế nhưng đọc hồi ký thì phải đối chiếu chéo rất ác liệt, nếu không thì sai kinh lắm. Nhân đọc bài của Lại Nguyên Ân kể lại chuyện Nguyễn Công Hoan từng nghi ngờ vụ “cây đào Tô Hiệu” nên thử quay sang chính Nguyễn Công Hoan xem sao. Cây đào này thì xưa nay bị đàm tiếu nhiều lắm rồi.
Hồi ký Đời viết văn của tôi (NXB Văn học, 1971) viết về Vũ Ngọc Phan (học cùng lớp Sơ đẳng A, Bưởi): “Ở trong lớp bấy giờ, tôi phục nhất anh Vũ ngọc Phan về quốc văn. Anh ít tuổi hơn tôi.”
Ngay đầu sách, Nguyễn Công Hoan “khai” mình sinh năm 1903. Mọi tiểu sử đều viết Vũ Ngọc Phan sinh 1902. Như vậy Vũ Ngọc Phan nhiều hơn Nguyễn Công Hoan một tuổi là ít nhất.
Nhưng đó chỉ là một chuyện rất nhỏ. Đoạn sau đây mới hay:
“Hôm có tiết này, thầy vào lớp, đố ngay học trò Concierge nghĩa là gì. Trong lớp có một trò tên là Nguyễn Phan Long, người Nam bộ, theo cha, là ông phán gì đó, ra Bắc. Nguyễn Phan Long rồi sau này là một tay giỏi tiếng pháp, mở báo viết bằng tiếng pháp ở Sài gòn. Hắn cũng là một đại địa chủ tối phản động. Thấy thầy đố chữ khó quá, cả lớp chịu. Thầy mới giảng là ông dượng. Lúc này Long mới xin nói, và giảng là người canh cổng. Chắc ở Sài gòn, Long đã trông thấy người làm công việc này. Hai thầy trò cãi nhau về chữ nghĩa, rồi thầy mở tự vị ra tra. Thầy nghĩ một lát, rồi khen là Long nói đúng.
Tan học, ở lớp về nhà, Nguyễn Phan Long nói với bạn: “Đù mẹ thằng X, hôm nay tao chẳng được gì, còn lỗ vốn mất một chữ!”
Hôm sau, người bạn mách thầy giáo là thằng Long nó chửi thầy. Thầy tức lắm, đem việc ấy lên trình ông đốc. Tên hiệu trưởng gọi Long lên bàn giấy, bắt mang theo sách vở. Nó phân xử thế nào? Nó cho Long lên học lớp trên! Tây cần người giỏi tiếng pháp hơn là cần người biết tôn kính thầy giáo” (tr. 32-33) [sự việc khoảng năm 1916].
Chi tiết này cực kỳ đắt giá, chưa thấy ai nêu ra cả:)
Nguyễn Công Hoan đang nói đến Nguyễn Phan Long nào? Theo các nét tiểu sử mà Nguyễn Công Hoan miêu tả, nhà địa chủ, lại còn “đại địa chủ tối phản động”, người Nam Kỳ, ra Bắc học, giỏi tiếng Pháp, mở tờ báo tiếng Pháp ở Sài Gòn… thì ta hiểu đó là Nguyễn Phan Long giỏi tiếng Pháp huyền thoại, con nhà cực giàu, đồng chí của Bùi Quang Chiêu ở Đảng Lập hiến, thời điểm đám tang Phan Chu Trinh cùng Bùi Quang Chiêu rất dũng cảm tỏ rõ thái độ ủng hộ, nhưng sau này theo đánh giá của Thiếu Sơn là đã không dám chịu khổ, từ bỏ con đường, nhận chức Thủ tướng kiêm Bộ trưởng Ngoại giao đầu tiên thời Quốc gia Việt Nam. Nguyễn Phan Long mở mấy tờ báo tiếng Pháp, nổi tiếng là L’Écho du Vietnam, và cũng có tờ tiếng Việt là Đuốc nhà Nam.
Nhưng lại không phải, thế mới thú. Nguyễn Phan Long nhân vật lịch sử sinh năm 1889, ra Bắc học Albert Sarraut rồi sang Pháp du học, năm 1921 đã in tiểu thuyết Le Roman de Mademoiselle Lys (Chuyện đời cô Huệ, nhà in Bắc Kỳ xuất bản). Tức là Nguyễn Phan Long này không thể học cùng Nguyễn Công Hoan sinh mãi tận năm 1903 tức là kém 14 tuổi được.
Thế tức là Nguyễn Công Hoan đã nhầm lẫn, nhớ mang máng một anh bạn rồi ghép luôn vào với Nguyễn Phan Long kia, để tha hồ mà chửi:) Năm 1971 khi xuất bản quyển hồi ký, thì chắc các biên tập viên NXB Văn học cũng không rành các nhân vật kiểu như Nguyễn Phan Long.
Tất nhiên có khả năng còn tồn tại một Nguyễn Phan Long khác cũng oách không kém, nhưng tôi không tin.
Đợt trước có một người tặng tôi đúng quyển Mademoiselle Lys này mới ly kỳ chứ hihi. Hay là bây giờ tôi gom các chi tiết kiểu này lại để viết một quyển Mảnh vụn văn học sử theo chân Bằng Giang Nguyễn Văn Hòa nhỉ:))
https://nhilinhblog.blogspot.com/2010/02/dung-hoi-ky-lam-tai-lieu.html
Nhị Linh 