Tình hình

Trả lời câu hỏi của nhà báo: dịch thuật văn học Việt Nam hiện nay như thế nào.

Nếu xét dịch thuật văn học theo các tiêu chí mức độ đa dạng, chất lượng, sự tham gia tích cực của giới trẻ thì tôi cho rằng chưa bao giờ dịch thuật văn học tại Việt Nam được như hiện nay. Từ cuối thập niên 1950 cho tới cuối thập niên 1980 dịch thuật của miền Bắc sống trong vòng bao cấp như mọi thứ của xã hội, thành phần tư nhân hoàn toàn bị gạt ra khỏi ngành xuất bản kể từ sau vụ án Nhân văn-Giai phẩm. Quãng thời gian ấy độ đa dạng dĩ nhiên là kém, chất lượng cũng không thực sự cao như người ta vẫn hay nói; các bản dịch do nhà xuất bản Cầu Vồng hay Tiến Bộ chỉ toàn bích, lung linh trong vẻ đẹp của sự hoài niệm, giờ đây đọc lại ta có thể thấy những cuốn sách hồi ấy cũng rất nhiều lỗi dịch và lỗi in ấn, ngay cả ở sách cho trẻ em. Dịch thuật của Sài Gòn chỉ bắt đầu thực sự đa dạng vào những năm ngay trước biến cố 30/4/1975, khi mà số lượng sách dịch hằng năm bỗng tăng đột biến, vả lại cũng phải nói rằng hồi ấy lựa chọn về dịch sách của giới dịch giả Sài Gòn cũng mang nhiều yếu tố chính trị, hiểu theo nghĩa có một sự xung đột ngầm giữa ý chí của chế độ trong việc truyền bá văn hóa Mỹ (có cả ủy ban dịch thuật để ấn hành chẳng hạn tác phẩm của nhà văn cổ điển Herman Melville) và sự phản kháng của các cá nhân, không ưa văn hóa Mỹ mà tập trung nhiều vào văn hóa Pháp cũng như các tác phẩm nói không tốt về chế độ cộng sản; thực tế là phần lớn tác phẩm nước ngoài hồi ấy ở Sài Gòn được dịch qua tiếng Pháp, đặc biệt là tác phẩm văn học Nga.

Theo tôi, chúng ta đã phải trả một cái giá không nhỏ cho chế độ bao cấp xuất bản, bằng quãng hai mươi năm sau khi bắt đầu có sự “nới lỏng tương đối” cho tư nhân tham gia trở lại vào quá trình tổ chức bản thảo, in ấn, phát hành (tức là cuối những năm 1980). Sự đa dạng tăng lên đáng kể với rất nhiều Sydney Sheldon và Agatha Christie, một không khí dịch thuật mềm mại hơn chứ không còn căng cứng với toàn là Liên Xô và “các nhà văn có cảm tình với chúng ta”, nhưng chất lượng dịch thì vô cùng đáng bàn với vô số bản dịch không chính xác và bị cắt xén tùy ý, chất lượng in ấn thì nhìn chung là rất tồi tệ. Cho đến gần đây tôi tin là tình hình đã được cải thiện rất nhiều; việc tham gia Công ước Berne cũng là một yếu tố quan trọng.

Tôi không nói được nhiều về tình hình dịch thuật văn học Việt Nam ra tiếng nước ngoài vì lĩnh vực này không nằm trong mối quan tâm của tôi, nhưng tôi kiên trì tin rằng Nhà nước hay các hội đoàn không thể có vai trò quan trọng ở đây, thậm chí còn có thể gây hại là khác. “Đơn vị chuẩn” của xuất bản là nhà xuất bản và các cá nhân dịch giả, chỉ hai thành tố này mới quyết định được sự phát triển của dịch thuật và giao lưu văn hóa. Điều tốt nhất mà các thiết chế có thể làm là hỗ trợ tạo ra một môi trường cởi mở.

————

+ Cũng như mọi lần trả lời phỏng vấn, tôi trông chờ vào một cơ hội suy nghĩ theo một hoặc một số câu hỏi nhiều hơn là trông chờ ý kiến của mình được đăng lên báo.

+ Các bạn nhà báo có thể tin là cứ hỏi tôi về vấn đề xuất bản, dịch thuật, nếu không từ chối trả lời thì tôi sẽ chỉ nói đến hai điều, hai cái mà tôi chiến đấu từ lâu nay để ủng hộ: tư nhân hóa xuất bản và luật một giá trong lưu thông sách. Ngay cả khi tôi biết sẽ không có xuất bản tư nhân ít nhất là trong cả chục năm sắp tới, thì đó vẫn là một mục đích. Luật một giá mang lại sự công bằng cho toàn hệ thống phân phối, cùng lúc loại bỏ sự cạnh tranh về giá là một hình thức cạnh tranh man rợ; nó cũng tạo ra và duy trì được tính chất đa dạng, mức độ hiện diện của sách. Kiểm duyệt cũng là một vấn đề kinh điển, nhưng với tôi nó không quan trọng bằng hai vấn đề kia, ở thời điểm hiện tại; giải quyết tốt hai cái đó thì mới giải quyết được một cách toàn diện ngành xuất bản Việt Nam. Vả lại người ta thường chỉ kể kinh nghiệm đối đầu với kiểm duyệt trong hồi ký :d

+ Một ví dụ về sức sáng tạo của xuất bản tư nhân:

http://bartlebylesyeuxouverts.blogspot.com/

Các nhóm (thường rất trẻ) cần phải có ấn phẩm riêng của mình để tự thực hiện và tự chịu trách nhiệm về ý tưởng cũng như cách tiến hành của mình. Cái blog này và các ấn phẩm liên quan tôi cũng không nhớ rõ cụ thể là của ai, nhưng chắc hẳn là xoay quanh dịch giả người Pháp Claro, người dịch vài chục tác phẩm văn học, bản dịch gần đây tôi có là Le Tunnel của Gass.