Hành trình của Tô Hoài dường như là một hành trình mẫu mực của tiến lên: xuất phát từ một nhà văn “chiếu dưới”, “nhóc con” (Tô Hoài hiện ra trong hồi ký Ta đã làm chi đời ta của Vũ Hoàng Chương thật là khôi hài, vớ vỉn và công tử bột, không xứng đáng ngồi chung mâm với các bậc đàn anh gió bụi phong trần), giờ đây Tô Hoài là một tượng đài. Người ta đã nói nhiều về điều này, và dù nói gì thì nói, yêu ghét có là như thế nào, Tô Hoài vẫn cứ là nhà văn của vô vàn tác phẩm, trong đó có những tác phẩm chắc chắn ngoài Tô Hoài không một ai viết nổi.
Ngoài những người như Sơn Nam, Toan Ánh (và gần đây hơn cả là Bảo Ninh), Tô Hoài thuộc “các tác giả của nhà xuất bản Trẻ”. Mới đây NXB Trẻ in hai cuốn, Nhớ quê và Chùa giải oan. Nhớ quê gồm 11 bút ký, dưới bài đều ghi viết từ lâu lắm rồi. Tôi không thực sự rành Tô Hoài nên không biết những bài này đã in ở sách nào trước đây hay chưa, nhưng đoạn sau đây thì chắc chắn đã xuất hiện (ít nhất là đại ý) trong Chiều chiều hoặc Cát bụi chân ai:
[tác giả sống tạm một thời gian ở một ngôi nhà ven chợ Hôm, làm hàng xóm với vài trí thức trẻ thuộc đủ mọi khuynh hướng chính trị, trong bối cảnh chung là tình hình hỗn loạn và nhiều đội quân tình nguyện Nam tiến chiến đấu với Pháp]:
“Buồng bên của y sĩ Dục, mà Dục bắt người ta phải đọc đủ chữ: “Bác sĩ Dục thuộc ngành y tế Đông Dương”. Nhưng không thấy Dục chữa bệnh và đi làm. Dục tuyên bố đã khám phá ra trong thuyết “bất bạo động” của thánh Găngđi có nhiều điểm hòa đồng với triết học Đệ tứ Quốc tế. “Bất bạo động” và “cách mạng thường trực” của Tờrốtky sẽ hất sạch sành sanh tất cả các nền triết học già cỗi của nhân loại. Nhiều tay hơi hướng Tờrốtky hay đến chơi, khách khứa một buồng lắm khi cũng thành khách cả nhà. Phòng của Dục ồn nhất, cứ oang oang. Một hôm, chẳng biết Mỹ nghe tin ở đâu, về bảo: “Thằng Lương Đức Thiệp vẫn đến nhà này ấy mà, nằm nhà đá rồi”. Dục im lặng. Hồ Hữu Tường vào phân trần với từng buồng: “Trước tớ đệ tứ, giờ tớ là Việt Minh, Việt Minh chính hiệu”. Rồi khoe: “Phái đoàn Chính phủ hội đàm với Pháp ở Đà Lạt, ở Phông-ten-bờ-lô đều phải mời quân sư cố vấn Hồ Hữu Tường, bí mật nhé. Chứ cái mặt mẹt thằng Bảo Đại thì cố vấn, cố thây cho ai.” Có mấy cậu tập tễnh làm báo, xin được phép ra tờ Thống Nhất, đi tìm mưu sĩ trong đám bè bạn Dục, không biết báo này ra được số nào chưa. Nhiều người biết tên chỉ vì báo được khoe cho xem cái makét, trang bìa thi sĩ Đinh Hùng vẽ con cua một trăm cái chân tròn xoe. Rồi các cậu ấy rút trong cặp ra mấy bài bảo là đã đập bản in thử, bị kiểm duyệt gạch chéo bút chì đỏ. Lúc mọi người đọc bài báo bị bỏ, các cậu ấy vênh mặt, đảo mắt nhìn người nọ người kia, vẻ anh chị nghề báo ta đây làm báo phải ngang ngạnh thế” (Nhớ quê, “Hà Nội 1946”, tr. 22-23).
Tô Hoài có vẻ cấn cái và hay úp mở về số phận Lương Đức Thiệp (vào thời điểm này còn chưa bị giết). Cách miêu tả Hồ Hữu Tường rõ ràng là không hay ho lắm. Nhưng đoán được nhân vật “Dục” là ai thì tôi thấy hơi khó. Người tên là Dục ở vào giai đoạn này, có hoạt động báo chí, trí thức, quen biết nhiều người đủ loại, hẳn là Đỗ Đức Dục (tức Trọng Đức, sau này dịch nhiều tiểu thuyết, trong đó có Vỡ mộng của Balzac, Phó tổng thư ký Đảng Dân chủ Việt Nam), hồi này là nhân vật chủ chốt của tờ Thanh Nghị. Nhưng Đỗ Đức Dục thì lại chẳng bao giờ làm thuốc cả, thế mới phiền.
Hình con cua trăm chân của Đinh Hùng thì hẳn là tôi đã nhìn thấy, nhưng không nhớ ra là nhìn thấy ở đâu.
———–
Hai bài của Mr. Nguyễn Chí Hoan về Nếu một đêm đông có người lữ khách:
Nhị Linh 