trời ơi, mãi tôi mới hiểu ra (thật ra tôi rất chậm hiểu, lại thêm lơ đãng, và cũng vì không ngờ trên đời lại có tồn tại một cách hiểu như thế) là có những người hiểu cuốn sách của Schopenhauer (tên gốc tiếng Đức: Die Welt als Wille und Vorstellung, tên tiếng Pháp: Le Monde comme volonté et comme représentation, tên tiếng Anh: The World as Will and Representation) theo ý Schopenhauer muốn nói ý chí của chúng ta, trí tưởng tượng của chúng ta về thế giới như thế nào thì thế giới là như thế
không có gì sai hơn thế
Schopenhauer không định nói vậy (nói vậy thì ngu thật), và Die Welt có một địa vị như thế trong triết học phương Tây tất nhiên không phải vì chỗ Schopenhauer định nói vậy
(những người khác cứ đề xuất xem nên dịch ra tiếng Việt cái nhan đề kia như thế nào nhé: cái tên hay được dùng xưa nay ở Việt Nam – mặc dù chưa có bản dịch đầy đủ – là Thế giới như là ý chí và biểu tượng là không đúng: chỉ cần biết Schopenhauer thực sự muốn nói gì là sẽ không thể dịch sai được, cuốn sách của Schopenhauer gồm bốn “quyển”, I và III về Vorstellung, II và IV về Wille, ấn bản nhì thêm nhiều phụ lục; nếu muốn hiểu Schopenhauer, trước hết hãy nhớ đó là một con người của số bốn, ngay luận án tiến sĩ của ông ấy đã thể hiện rõ điều đó, nó bàn về cái rễ chia làm bốn, hay bốn cái rễ, hay cái rễ gồm bốn khía cạnh, thật ra đã chính là nền tảng cho toàn bộ Die Welt, mà ấn bản đầu tiên in ngay sau đó chỉ vài năm; cả đời, Schopenhauer chỉ có đúng một cuốn sách, là Die Welt, tuy rằng nó được viết rất sớm, và tuy rằng Schopenhauer cũng có viết một số thứ nữa)
thật ra, tôi rất ngạc nhiên ở một điểm: lẽ ra Schopenhauer phải được biết rất rộng rãi ở Việt Nam từ lâu (và không bị hiểu sai), vì Schopenhauer, ít nhất là trong mắt tôi, là một người phương Đông lạc vào thế giới phương Tây, chính với người phương Tây triết học của Schopenhauer mới khó tiếp cận (và quả thật nó đã gây nhiều ai oán); có vài trường hợp tương tự: trước Schopenhauer rất lâu, từng có một nhân vật, là Montaigne (chính là người tôi định tiếp nối vào sau thời của Erasmus, Machiavelli – xem ở kia – trong một sự trình bày khác, của riêng tôi, về một số điều)
nhưng điều này (việc Schopenhauer vắng mặt, và bị hiểu sai trầm trọng ở Việt Nam) không quá phi lý: sau khi đã nhìn rộng ra, cố đẩy các giới hạn đi càng xa càng tốt để nắm lấy một bức tranh toàn cảnh, kết luận của tôi là trí thức Việt Nam rất nhiều thế hệ đọc sai khủng khiếp, sự sai này thể hiện rõ rệt đến rợn người trong triết học
gần đây, tôi hay nhắc đến Gabriel Marcel là bởi, giữa đống triết học phương Tây được xử lý, bàn luận tại Sài Gòn một thuở, đó chính là triết gia thuộc vào một thứ có thể gọi là lựa chọn đúng; chính Marcel chứ không phải một loạt triết gia khác rất nổi bật thời đó
chưa nói gì đến những tác giả rất vô ích như Jean-Paul Sartre và Albert Camus; di sản tai hại của hoạt động triết học một thuở của Sài Gòn nằm chính ở Sartre và Camus: trong danh sách những người hiểu, tức là các nhân vật cần đặc biệt quan tâm, chưa bao giờ có tên Sartre và Camus; ở trong câu chuyện ấy, cũng cần nhìn nhận vai trò của Bùi Giáng một cách tinh tế, mà tôi sẽ nói kỹ khi trình bày về triết học ở Sài Gòn trước 1975, nhưng có thể nói ngay, lựa chọn Camus ở Bùi Giáng thuộc về lĩnh vực của “chọn điều đỡ tồi tệ nhất”; chỉ có điều, chọn điều tốt nhất cũng chính là chọn điều tệ nhất (vấn đề không phải là lựa chọn, mà vấn đề là không lựa chọn)
triết học của phương Tây có các “trục”, mà chỉ một sự hiểu đích thực mới dẫn tới chọn đúng (đây cũng vẫn là chuyện đọc đúng); trục Hegel, trục Heidegger, trục Husserl không phải lựa chọn đúng; chúng ta sẽ từ từ nói tất cả những chuyện này; khi mà bỗng nhiên có một lựa chọn xếp được vào loại đúng, thì nó lại rất hay xuất hiện dưới một hình dạng khủng khiếp, trường hợp Kierkegaard gần đây là một ví dụ, đó chính là một sự sỉ nhục Kierkegaard, gây ra bởi vài người quá thừa tự tin và quá thích uốn éo
hôm trước tôi đã nói, Schopenhauer để sau, Nietzsche trước đã (Nietzsche viết quyển thứ ba của Unzeitgemäße Betrachtungen tức là Schopenhauer nhà giáo dục đã có bản dịch tiếng Việt từ lâu, trong đó Nietzsche thể hiện mình ngưỡng mộ triết học của Schopenhauer đến mức nào, nhưng về sau nhiều lần Nietzsche phê phán Schopenhauer dữ dội, chẳng hạn trong La gaya scienza, Nietzsche mỉa mai sự “bi quan” của Schopenhauer không ra gì: nhưng nếu rút gọn Schopenhauer vào riêng phạm trù “bi quan”, cũng như rút gọn Nietzsche vào riêng phạm trù “hư vô chủ nghĩa” thì tức là đã không hiểu gì), nên giờ chỉ nói về một chuyện nhỏ: Schopenhauer trình bày về giấc mơ như thế nào (để tiếp nối chủ đề ở kia)
chắc chắn Schopenhauer hiểu về giấc mơ hơn nhiều so với một nhân vật nói rất nhiều về giấc mơ: Sigmund Freud (tuy rằng Freud từng công nhận mình lấy rất nhiều cảm hứng từ Schopenhauer, chủ yếu các bình luận về sự điên)
Schopenhauer nhắc lại Hobbes (tôi từng viết một bài về Hobbes và Locke, có đăng báo lâu rồi, giờ chẳng biết đâu): nếu khi ngủ mà mặc đầy đủ quần áo thì khi thức giấc khả năng cao là ta sẽ rất khó phân biệt ranh giới giữa mơ và thực (chính vì thế, đi ngủ thì nên cởi truồng :p), rồi sau khi trích Shakespeare và Caldéron tức là những người coi cuộc đời chẳng qua là một giấc mơ (cộng thêm phân biệt của Kant về mơ dài và mơ ngắn) thì Schopenhauer trình bày một hình ảnh, chắc hẳn là hình ảnh cự phách nhất từng có, khiến ta có thể hiểu ngay về giấc mơ (có lẽ Schopenhauer làm được như vậy là nhờ hiểu thấu đáo khái niệm “maya”)
theo Schopenhauer, cuộc đời là một quyển sách, quyển sách mà ta lật ra đọc; ở trạng thái tỉnh, sự đọc của ta là liền mạch, tịnh tiến – điều này rất dễ hiểu; tuy nhiên, cái phiền là cả ở trạng thái ngủ, ta vẫn tiếp tục đọc ở trong sách, nhưng theo một cơ chế khác, ngẫu nhiên, thành thử có khi ta giở trúng trang từng đọc, lại có lúc mở thế nào trúng luôn một trang chưa bao giờ đọc; từ một vị trí cao hơn, để có thể nhìn bao quát, giấc mơ và trạng thái tỉnh không có ranh giới rõ ràng, bởi vì tất tật đều nằm trong cùng một quyển sách
ở đây, ngoài việc giải thích vô cùng hữu hiệu mơ và thực, Schopenhauer còn đồng thời làm một điều: cho thấy quyển sách có ý nghĩa như thế nào đối với con người; đừng tin ebook với cả Internet các thứ: quyển sách sẽ chỉ biến mất cùng sự biến mất của loài người (xem thêm ở kia)
còn dưới đây là “kẽm”: cuộc đời cũng hoàn toàn có thể được trình bày dưới hình dạng quan tài:
Những quan tài bằng kẽm: cuốn sách hồi 1989-1990 của Svetlana Alexievitch (nhan đề gốc tiếng Nga là Các chàng trai kẽm), ghi nhận về cuộc chiến tranh Liên Xô-Afghanistan, nó len vào giữa hình dung của đông đảo người Liên Xô về một cuộc chiến tranh sạch sẽ, anh hùng bên Afghanistan, và những quan tài kẽm được chuyển về (có thể là theo lối lén lút), trong đó có khi chứa vài mảnh cơ thể chèn thêm đất cho đủ độ nặng, vì không còn chân tay gì cả
Nhị Linh 