+ Trong Lược sử máy kéo bằng tiếng Ukraina xuất hiện khái niệm Panopticon là một hình thức nhà tù do Jeremy Bentham nghĩ ra. Xem hình ở đây. Ý nghĩa của nó là đặt người tù xung quanh một cấu trúc nhà sao cho người canh gác thì giấu mặt mà tù nhân lúc nào cũng cảm thấy mình bị quan sát (một cách vô hình). Cái nhìn từ bên ngoài này tố cáo, không buông tha. Ai từng học lịch sử triết học hoặc lịch sử kinh tế cũng được:) đều biết đến cái tên Bentham, nhân vật trọng yếu của “thuyết vị lợi”. Sau này khi xây dựng mô hình nhà tù hiện đại về mặt lý thuyết, Michel Foucault cũng sử dụng lại hình mẫu do Bentham nghĩ ra, đặc biệt nhấn mạnh vào tính kinh tế của nó: chính quyền hiện đại thôi sử dụng các hình thức hành hình, thậm chí là hành quyết trước công chúng vì quá tốn kém, mục đích răn dạy, giáo hóa lại thường không đạt được vì những tụ tập đông người mặc dù có mùi máu (giống xưa kia hoàng đế La Mã tổ chức cho người đánh nhau với thú hoặc người đánh nhau với người để mua vui) vẫn thường có khuynh hướng trở thành carnaval, màu sắc hội hè đậm hơn màu sắc chỉnh lý tinh thần. Truyện của Dumas có rất nhiều vụ như thế.
Lược sử máy kéo còn có một đặc điểm về kỹ thuật nữa mà lần trước viết review vì thiếu giấy nên tôi chưa nói đến :d, là tình trạng dày đặc dấu ngoặc đơn. Bây giờ vắn tắt nhé: dấu ngoặc đơn kiểu Lược sử máy kéo có một tổ sư trước đó là Albert Cohen.
+ Bài về chuột Algernon của Mr. Hoan. Chuột Algernon có thể bổ sung một khía cạnh tâm thần cho “tổ chim cúc ku”.
+ Trong số trước tác của Mai Thảo, một số bài viết lẻ hẳn ngày nay không còn dễ tìm. Trong số này có lời nói đầu Tuyển truyện Sáng Tạo, Nguyệt san Tân Văn số 29, 9/1970. Nghe nói tuyển truyện này đã được tái bản bên Mỹ, do Ngày Mới in cách đây chưa lâu. Một số người cũng đã trích từ đây, như Bùi Vĩnh Phúc hoặc Nguyễn Mạnh Trinh. Lưu ý là đoạn Bùi Vĩnh Phúc trích nói chính xác thì là chính Mai Thảo trích Mai Thảo trong số đầu bộ mới tạp chí Sáng Tạo, tức là “số 32”, nghĩa là hơn chục năm trước năm 1970 khi xuất bản Tuyển truyện Sáng Tạo.
Tuyển truyện gồm: “Giấc ngủ” (Duy Thanh), “Rượu, chưa đủ” (Dương Nghiễm Mậu), “Những hạt ba-dăng của Niêm” (Mai Trung Tĩnh), “Tiếng động dưới cỏ” (Phạm Nguyên Vũ), “Bức tranh” (Song Linh), “Hương gió lướt đi” (Thao Trường), “Tinh cầu” (Thạch Chương). Tác giả Thao Trường ở đây có lẽ chính là Thảo Trường, nhà văn vừa qua đời được mấy hôm.
Lời nói đầu của Mai Thảo mang tên “Đứng về phía những cái mới”. Sau đây là vài trích đoạn quan trọng.
“Mười sáu năm nay, được tham dự gần như liên tục vào sinh hoạt nghệ thuật miền Nam, một hiện tượng sinh hoạt tuy hỗn loạn chia mở thành trăm đường nghìn ngả, tựu trung vẫn chỉ là lịch sử tiến trình biện chứng của những trào lưu cạn dòng phải nhượng bộ rứt thoát cho những ngọn triều lớn dậy thay thế – quy luật tiến trình của nghệ thuật y tạc quy luật đời sống: lúa kia chưa gặt, mạ mới đã mọc, trái cũ chưa rụng, đã đài xuân hé cánh – may mắn trước sau tôi nhận là lớn và tốt nhất cho mình vẫn là được gặp, được gần những cái mới. Đứng cùng chỗ với những người đang cấy những chùm sao không phải những đời sao đêm trước lên một vòm trời văn học. Ở cùng một phía với những ban mai đang phát khởi đang hình thành. Tóm lại, được trồng cấy cái đất đứng nhỏ chật của mình nơi có gió vào mùa, triều nước dậy, lửa đốt rẫy, rừng khai quang, ở đó có những khám phá vang động của văn chương, những lên đường sầm uất của nghệ thuật. Gần, không có nghĩa tôi ra khơi cùng thuyền. Nhưng đích thực là chỗ tôi đến, đã tả hữu những đoàn thuyền lớp lớp lìa bến. Không thể khẳng định tôi đã được hòa nhập tận cùng vào khởi hành lớn. Nhưng đích thực là từ mười sáu năm, tôi đã được hội ngộ thường hằng với những nắng sớm, những chân trời, những thênh thang dặm biếc, những tấp nập dặm hồng, là cái phía duy nhất tôi thành thực nghĩ vẫn có những mặt trời liên tiếp mọc, tạo thành cái phương đông sáng hồng của văn học nghệ thuật ta tuy cái đầu đã rực rỡ tương lai, cái đuôi còn tối đen quá khứ.
May mắn vừa nói, không phải người viết nào cũng có được. Ta đến với văn chương, từ những cửa ngõ rất tình cờ. Nghệ thuật không hề là một tiềm ẩn phảng phất sẵn có trong cấu thành khởi thủy của con người. Mà là một réo gọi thình lình, một thức tỉnh bất chợt. Ném mình vào sinh hoạt, bằng kết nạp những bạn đường, kiếm tìm những đồng điệu, ngoại trừ những trường hợp hiếm hoi tự thành trong cô đơn một đời, là trường hợp của thiên tài lạc phách xuất chúng, kết nạp và kiếm tìm ấy cũng vậy, thường chứa đựng rất nhiều may rủi ở bên trong. Cái bước khởi đầu không may đặt lạc trên một thước đất xấu kiệt, một vũng lầy lún ngập, vươn phóng có ngoạn mục, trở thành có rực rỡ đến mấy cũng muôn vàn khó khăn cực nhọc. Như cái chuyện nhằm hướng tây mà tới, chỉ thấy hoàng hôn và lặn mặt trời. May mắn hơn, nếu được từ một thước đất mỡ màng sinh động khởi sự dấu chân, thì khởi điểm tốt cũng là bàn đạp tốt và dàn phóng tốt. Vây kín bởi tầng tầng khô mục tàn lụi, mầm hạt nào đội được đất mà lên. Trên một dòng suốt chết, sỏi cũng bất động, thôi lăn thôi hát. Suối mở một nguồn đầy, sỏi thuận dòng kết liên với cái róc rách, hỗ tương bởi cái nhịp ào, sỏi thuận chiều sỏi cũng lăn theo. Đó là cái chuyện sống cùng với những đấng bình vôi anh nhỏ quắt từng ngày. Cái sự ở giữa những râu dài lụ khụ, tuổi anh chưa ba mươi đã ăn mừng thượng thọ. Cái việc xuống lầm một con thuyền mục nát, thì đắm chìm ngay tự mái chèo lìa bến đầu tiên.”
(…)
“Hiện nay thì những người viết mới của chúng ta không thiếu, mỗi ngày mỗi thêm, càng ngày càng nhiều. Hàng chục diễn đàn đang dựng thành những đất đai mới cho những người viết mới họp mặt và lên tiếng. Văn học nghệ thuật ta bây giờ có cái hiện tượng thường xuyên ấy, là tuổi trẻ hàng hàng lớp lớp đi vào văn chương như nước vỡ bờ. Nhưng những người viết mới tôi muốn nói đến trong bài vào tập này là đoàn ngũ đầu, đơn vị một, những người đã có mặt trong cuộc khởi hành gió sớm, khi cái không khí văn học tranh tối tranh sáng vừa dấy còn mờ mờ bóng đất bóng trời. Sự có mặt ấy có thể xem như một đánh dấu, định nghĩa như một mở đường, chuyên chở trong nó đầy đủ yếu tính của một vận động văn học tiền phong, hàm chứa hẳn hòi trong nó một ý hướng cách mạng nghệ thuật nồng cháy. Đó là những ánh lửa thắp lên trong đêm nhận đường, những hòn đá ném xuống một ao tù bất động, những đợt xung kích đầu tiên mở màn một chiến dịch cho tới bây giờ đang được tiếp tay hào hứng trên nhiều diễn đàn, trên nhiều mặt trận. Trước sau, đối tượng của trận đánh lớn vẫn là một: phá đổ cái cũ, tạo dựng cái mới.”
(…)
“Mười lăm năm đã đi qua, từ những dòng chữ cũ. Tờ Sáng Tạo chết. Văn học nghệ thuật ta trưởng thành đang phát huy rực rỡ trên những diễn đàn mới. Đời sống không đứng lại. Nghệ thuật thì không ngừng đổi thay theo đời sống đi tới, và nhà văn luôn luôn đứng trước những vấn đề mới đặt ra, từng phút từng giờ. Nhưng với riêng tôi, nếu bây giờ lại được viết bài mở đầu cho một diễn đàn mới dựng, những ý nghĩ và nhận thức tôi chắc chắn cũng chẳng ra ngoài cái muốn nói của những dòng chữ cũ. Là nghệ thuật ta đã và vẫn còn phải là một lên đường. Bằng những thí nghiệm không ngừng. Bằng những khám phá không mỏi. Tiến trình tốt đẹp và biện chứng của văn học nghệ thuật ta cuối cùng chính là tiến trình của những ngọn đuốc chuyền tay, những đoạn đường cộng lại. Tạp chí Sáng Tạo, nếu được nhắc lại ở đây, cũng chỉ là một chặng đường nhỏ của đường dài và hành trình lớn. Tờ báo cũ ấy chỉ muốn như vậy. Tự nhận cho nó như vậy. Cũng trên tinh thần này, mà tôi nghĩ có thể nói thay cho những tác giả có sáng tác in trong tuyển truyện này, là những sáng tác sau đây cũng chỉ là đánh dấu cho một chặng đường đã bỏ lại và đã đi qua. Bởi vì ở cuối đường vẫn đầy đặc, vẫn rực rỡ những cái mới khác đang chờ người đi tới.”
Nhị Linh 